κούλουμα

Γιορτή την ημέρα της Καθαράς Δευτέρας, που χαρακτηρίζεται από ομαδική έξοδο στην ύπαιθρο και χαρακτηριστικά έθιμα. Η λέξη αναφέρεται με διάφορους τύπους, όπως κούλουμπα (Κλειτορία Πελοποννήσου), ανακούλουμα (Ιθάκη), κούλουμες (Λεύκτρα Πελοποννήσου), κούμουλα (Μύκονος, Πάρος) και κουμουλάδες (Κύθηρα). Η εξακρίβωση της ετυμολογίας της λέξης παρουσιάζει δυσκολίες. Σύμφωνα με την άποψη που επικράτησε, η λέξη σχετίστηκε με τη λατινική λέξη cumulus, που σημαίνει σωρός αλλά και αφθονία, τέλος και επίλογος. Τη γνώμη αυτή υποστήριξαν ο Νικόλαος Πολίτης, ο Βασίλειος Φάβης κ.ά. Τα Κ. θεωρούνται επίλογος των εορτασμών της Αποκριάς, που αρχίζουν την Τσικνοπέμπτη και ολοκληρώνονται την Καθαρά Δευτέρα. Η λέξη αναφέρεται επίσης στις ομάδες των εκδρομέων κατά την ημέρα αυτή. Ο Δημήτριος Καμπούρογλου θεωρεί τον όρο καθαρά αθηναϊκό, συσχετίζοντάς τον με τους στύλους του Ολυμπίου Διός, όπου οι Αθηναίοι γιόρταζαν την Καθαρά Δευτέρα από παλιά. Αυτή η θεωρία όμως δεν είναι αρκετά πειστική. Ο Νικόλαος Ανδριώτης, τέλος, υποστηρίζει ότι η λέξη προέρχεται από το αλβανικό colum, που σημαίνει καθαρός. Φαίνεται δύσκολο όμως να χρησιμοποιήθηκε αλβανικό επίθετο για να δηλώσει χριστιανική γιορτή. Σε μερικά μέρη της Ελλάδας η γιορτή ονομάζεται Πρωτονήστιμη Δευτέρα και Αρχιδευτέρα, ενώ από κάποιο έθιμο ονομάστηκε και Σκυλοδευτέρα ή Σκυλογιορτή. Σύμφωνα με την τελευταία ονομασία, οι άνθρωποι, για να διασκεδάσουν, έπιαναν τα αδέσποτα σκυλιά και τα κρεμούσαν από ένα σχοινί, το οποίο έδεναν σε δύο στύλους και το τύλιγαν με ένα στριφτάρι. Ύστερα άφηναν ελεύθερο το σχοινί, που ξετυλιγόταν με ορμή και τίναζε μακριά το ζώο. Την ημέρα αυτή ιδιαίτερα οι κάτοικοι των πόλεων συνηθίζεται να πηγαίνουν οικογενειακά σε διάφορα εξοχικά μέρη, ή πολλές φορές περιορίζονται στους κήπους των σπιτιών τους, στρώνουν τραπέζι και τρώνε νηστίσιμα φαγητά (χαλβά, ελιές, ταραμά, ραπανάκια και αζύμωτο ψωμί, τη λαγάνα), συμποσιάζουν πίνοντας κρασί και χορεύουν λαϊκούς χορούς. Τα παιδιά πετούν χαρταετούς. Η λαϊκή παρετυμολογία της Καθαράς Δευτέρας πηγάζει από το γεγονός ότι την ημέρα αυτή καθαρίζουν ό,τι απέμεινε από τα μη νηστίσιμα φαγητά της Αποκριάς. Αλλού, οι νοικοκυρές φροντίζουν να καθαρίζουν σχολαστικά και να εξαφανίζουν κάθε ίχνος λίπους από τα μαγειρικά σκεύη, πλένοντάς τα με ζεστό σταχτόνερο. Οι Κύπριοι πάλι μοιράζουν τα περισσεύματα στους Τσιγγάνους, που γυρίζουν τα σπίτια γι’ αυτό τον σκοπό. Στις υπαίθριες συγκεντρώσεις, εκτός από τον χορό και το τραγούδι, έχουν καταγραφεί και άλλα έθιμα. Στον Τίρναβο, για παράδειγμα, βράζουν το φαγητό της ημέρας (χορτόσουπα από σπανάκι χωρίς λάδι, με λίγο ρύζι και ξίδι) σε μεγάλη κατσαρόλα τοποθετημένη στο σταυροδρόμι και τρώνε τραγουδώντας άσεμνα τραγούδια. Στη συνέχεια ανακηρύσσουν έναν από την παρέα «βασιλιά», του μαυρίζουν το πρόσωπο, του φορούν φέσι και αφού τον τοποθετήσουν ανάποδα πάνω σε έναν γάιδαρο, τον γυρίζουν στους δρόμους και τον υποχρεώνουν να επιβάλλει δήθεν πρόστιμα. Παράλληλα, όλοι μαζί τραγουδούν και συμπεριφέρονται άσεμνα. Το έθιμο αυτό θυμίζει τις αρχαίες φαλλικές γιορτές του Διονύσου. Σε άλλα μέρη, οι μεταμφιεσμένοι φορούν δέρματα ζώων και κουδούνια και διασκεδάζουν τους θεατές με αυτοσχέδιες παραστάσεις, όπως είναι ο Βλάχικος γάμος, η Κηδεία του Τυροφάγου και η Κηδεία του Καρνάβαλου. Η Καθαρά Δευτέρα, τέλος, όπως επίσης και οι ημέρες της Αποκριάς, θεωρείται κατάλληλη για μαντικές ενέργειες. Οι ανύπαντρες κοπέλες, κυρίως, προσπαθούν με διάφορα μέσα να προκαλέσουν όνειρα που θα φανερώσουν τον μελλοντικό σύζυγό τους. Ένα από τα μέσα αυτά είναι η αρμυροκουλούρα. Ετοιμάζουν με τελετουργικό τρόπο τρεις κουλούρες στα κάρβουνα· από αυτές, την πρώτη την τρώνε, τη δεύτερη την πετούν στη στέγη του σπιτιού και την τρίτη την τοποθετούν κάτω από το μαξιλάρι τους, πριν κοιμηθούν. Σύμφωνα με την αντίληψη που επικρατεί, ο μελλοντικός γαμπρός θα παρουσιαστεί στον ύπνο τους, να τους προσφέρει νερό για να σβήσουν τη μεγάλη δίψα τους από την αρμυροκουλούρα. Στο Βασιλίτσι της Πυλίας φτιάχνουν τη σαρακοστοκουλούρα από τα μακαρόνια της Αποκριάς (ζυμαρικά που ονομάζονται έτσι επειδή αποτελούν προσφορά στους νεκρούς κατά τα μνημόσυνα). Το πρωί της Καθαράς Δευτέρας, μόλις ξυπνήσουν, κυλούν την κουλούρα κάτω και, αν πάει δεξιά, θα πάει καλά το σπίτι, αν όμως πάει αριστερά θα είναι περιορισμένα τα εισοδήματα. Βλ. λ. Καρναβάλι. Κούλουμα με το γαϊτανάκι του Μπουρανί στον Τίρναβο (φωτ. ΑΠΕ). Το πέταγμα του χαρταετού είναι από τα χαρακτηριστικά έθιμα την Καθαρά Δευτέρα (φωτ. ΑΠΕ).

* * *

τα

η κατά την ημέρα τής Καθαράς Δευτέρας έξοδος στο ύπαιθρο, τα έθιμα που συνοδεύουν την έξοδο, καθώς και η ίδια η μέρα.

[ΕΤΥΜΟΛ. < κούμουλα, τα (με αντιμετάθεση τών συμφώνων) < λατ. cumulus «σωρός», «αφθονία», πιθ. λόγω τής μαζικής εξόδου τών ανθρώπων τής πόλης στην ύπαιθρο. Κατ' άλλους, η λ. προέρχεται από αλβαν. colum «καθαρός»].